- 读书 >
- 东坡乐府笺 - 苏轼著、朱孝臧 >
- 卷二
戚氏
玉龟山,东皇 灵姥统群仙。绛阙岧峣,翠房深迥倚霏烟。幽闲,志萧然,金城千里锁婵娟。当时穆满巡狩,翠华曾到海西边。风露明霁,鲸波极目,势浮舆盖方圆。正迢迢丽日,玄圃清寂,琼草芊绵。争解绣勒香鞯,鸾辂驻跸,八马戏芝田。瑶池近、画楼隐隐,翠鸟翩翩。肆华筵,间作脆管鸣弦,宛若帝所钧天。稚颜皓齿,绿发方瞳圆极,恬淡高妍。 尽倒琼壶酒,献金鼎药,固大椿年。缥缈飞琼妙舞,命双成、奏曲醉留连,云璈韵响泻寒泉。浩歌畅饮,斜月低河汉。渐绮霞、天际红深浅。动归思、回首尘寰,烂漫游、玉辇东还。杏花风、数里响鸣鞭。望长安路,依稀柳色,翠点春妍。
【校】
傅注本存目阙词。 毛本调下注云:“此词详叙穆天子、西王母事,世不知所谓,遂谓非东坡作。李端叔跋云:东坡在中山,宴席间有歌戚氏调者,坐客言调美而词不典,以请于公。公方观山海经,即叙其事为题,使妓再歌之,随其声填写,歌竟篇就,才点定五六字而已。” 元本“姥”作“”,毛本作“媲”,从历代诗余。“岧”作“苕荛”,从毛本。毛本“脆”字脱,“颜”作“头”,元本并误,今从历代诗余。毛本“绮”作“倚”,“回首”“首”误“兮”。 郑文焯曰:案毛本所注,实出于陈振孙直斋书录解题,此当据补。能改斋漫录引此词,“灵姥”作“灵媲”,“萧然”作“悄然”,“鸾”作“銮”,“脆”作“翠”,“春妍”作“秦川”。
【朱注】
王案:癸酉八月,告下,公以两学士充河北西路安抚使,兼马步军都总管,出知定州军州事。甲戌正月,闻歌者歌戚氏,方论穆天子事,因依其声成戚氏词。老学庵笔记:东坡先生在中山,作戚氏乐府词,最得意。幕客李端叔跋三百四十余字,敘述甚备,愿刻石传后,为定武盛事,会谪去不果。今乃不载集中,至有立论排诋,以为非公作者。识真之难如此哉!
【笺】
戚氏 钦定词谱:戚氏,柳永乐章集注中吕调,丘处机词名梦游仙。
玉龟山 古乐府玉龟曲:“玉龟山,真长仙,九光耀,五云生。”
东皇灵姥 尚书纬:春为东皇,又为青帝。灵姥,谓西王姥也。淮南子(览冥训):西姥折胜,黄神吟啸。飞鸟铩翼,走兽废脚。
绛阙 傅休奕云中白子高行:“阊阖辟见,紫微绛阙。”
翠房 孙逖诗(寻龙湍):“渔父歌金洞,江妃舞翠房。”李白诗(留别曹南群官之江南):“闭剑琉璃匣,炼丹紫翠房。”
金城 墉城集仙录:王母所居,有金城千里,玉楼十二。
穆满巡狩 荀勖穆天子传序:其书言周穆王游行之事。春秋左氏传曰:穆王欲肆其心,周行于天下,将皆使有车辙马迹焉。此书所载,则其事也。王好巡守,得骅骝耳之乘,造父为御,以观四荒。北绝流沙,西登昆仑,见西王母。与太史公记同。
翠华 谓车驾也。上林赋注:以翠羽为旗上葆也。
鲸波 江总诗(秋日游昆明池):“蝉噪金堤柳,鹭饮石鲸波。”骆宾王诗(和孙长史秋日卧病):“决胜鲸波静,腾谋鸟谷开。”
舆盖 周礼 冬官考工记:轮人为盖以象天,崇十尺。
玄圃 淮南子(墬形训):昆仑去地一万一千里,上有层城九重。或上倍之,是为阆风。或上倍之,是谓玄圃。以次相及。
琼草芊绵 山海经:梁地有香炉峰,神仙所居之迹。瑶草乃珊瑚之类,仙家用以合丹药服饵。又:姑瑶之山,帝女死焉,名曰女尸,化为瑶草。李白送族弟襄归桂阳诗:“春潭琼草绿可折,西寄长安明月楼。”说文:芊芊,草盛貌。谢灵运山居赋:“孤岸竦秀,长洲芊绵。”
绣勒香鞯 说文:勒,马头络衔也。从革,力声。一说马辔也。有衔曰勒,无曰羁。任询诗(庚辰十二月十九日雪):“绣勒锦鞯生羽翮。”说文:鞯,马鞁具也。韩偓马上见诗:“自怜输厩吏,余暖在香鞯。”
鸾辂驻跸 释名:天子所乘曰玉辂,谓之辂者,言行于道路也。礼记(月令):孟春之月,天子居青阳左个,乘鸾辂,驾苍龙。汉官仪注:皇帝辇左右侍帷幄者称警,出殿则传跸,止行人清道也。古今注:警跸,所以戒行徒。周礼跸而不警。秦制出警入跸,谓出军者皆警戒,入国者皆跸止也。又:跸,路也,所行者皆警于涂路。
八马芝田 拾遗记:穆王八骏,一名绝地,二名翻羽,三名奔宵,四名超影,五名逾辉,六名超光,七名腾雾,八名挟翼。王融曲水诗序:夏后两龙,载驱璇台之上;穆满八骏,如舞瑶水之阴。十洲记:祖洲有不死之草,生琼田中,或名为养神芝。其叶似菰苗丛生,一株可活一人。
瑶池 穆天子传:吉日甲子,天子宾于西王母,乃执白圭玄璧,以见西王母,好献锦组百纯,组三百纯。西王母再拜受之。乙丑,天子觞西王母于瑶池之上。西王母为天子谣曰:“白云在天,山陵自出。道里悠远,山川间之。将子无死,尚能复来。”
翠鸟 竹书纪年:穆王十三年,西征,至于青鸟之所憩。汉武故事:七月七日,忽有青鸟飞集殿前。东方朔曰:“此西王母欲来。”有顷,王母至,三青鸟夹侍王母旁。陶潜诗(读山海经十三首):“翩翩三青鸟,毛色奇可怜。”
脆管 白居易诗(霓裳羽衣舞歌):“清弦脆管纤纤手。”
帝所钧天 穆天子传:觞天子于磐石之上,天子乃奏广乐。郭璞注:史记云,赵简子疾不知人,七日而寤,曰:“我之帝所,甚乐,与百神游于钧天,广乐九奏万舞,不类三代之乐,其声动心。”“广乐”义见此。
方瞳 南史(陶弘景传):眼方寿千岁。陶弘景末年,眼有时而方。拾遗记:老聃居山,有父老五人,方瞳,握青筠杖,共谈天地五方五行之精。
金鼎 江淹别赋:“守丹灶而不顾,炼金鼎而方坚。”陈子昂诗(感遇诗三十八首):“金鼎合神丹,世人将见欺。”
大椿 庄子 逍遥游:上古有大椿者,以八千岁为春,八千岁为秋。
飞琼 汉武内传:王母乃命侍女许飞琼鼓震灵之簧。本事诗(事感):诗人许浑尝梦登山,有宫室凌云,人云:“此昆仑也。”既入,见数人方饮酒,招之,至暮而罢。赋诗云:“晓入瑶台露气清,坐中惟有许飞琼。尘心未断俗缘在,十里下山空月明。”他日复梦至其处,飞琼曰:“子何故显余姓名于人间?”座上即改为“天风吹下步虚声”,曰:“善。”
双成 汉武内传:王母命侍女王子登弹八琅之璈,董双成吹云和之笙。项斯送宫人入道诗:“愿随仙女董双成,王母前头结伴行。”
云璈 汉武内传:上元夫人自弹云林之璈,歌步玄之曲。名山记:太微玄清左夫人曲:“西庭命长歌,云璈乘虚弹。”
绮霞 谢灵运诗(按:此为谢朓晚登三山还望京邑诗):“余霞散成绮,澄江静如练。”
烂漫游 白居易诗(代人赠王员外):“静接殷勤语,狂随烂漫游。”
玉辇 丘迟诗(侍宴乐游苑送徐州应诏):“轻荑承玉辇,细草借龙骑。”
【附录】
能改斋漫录:东坡 元祐末自礼部尚书帅定州日,官妓因宴,索公为戚氏。公方坐与客论穆天子事,颇讶其虚诞,遂资以应之,随声随写,歌竟篇就,才点定五六字。坐中随声击节,终席不间他词,亦不容别进一语。且曰:“足为中山一时盛事。”
梁溪漫志:予尝怪李端叔谓坡在山中,歌者欲试坡仓卒之才,于其侧歌戚氏,坡笑而颔之。邂逅方论穆天子事,颇摘其虚诞,遂资以应之,随声随写,竟篇才点定五六字。坐中随声击节,终席不间他辞,亦不容别进一语。临分曰:“足以为中山一时盛事。”然其词有曰“玉龟山,东皇 灵姥统群仙”,又“争解绣勒香鞯”,又“銮辂驻跸”,又“肆华筵,间作脆管鸣弦,宛若帝所钧天”,又“尽倒琼壶酒,献金鼎药,固大椿年”,又“浩歌畅饮”,“回首尘寰,烂漫游、玉辇东还”。东坡御风骑气,下笔真神仙语。此等鄙俚猥俗之词,殆是教坊倡优所为,虽东坡灶下婢亦不为之,而顾称誉若此,岂果端叔之言耶?恐疑误后人,不可不辨。